Oude Kerkhof

Foto omslag: Het ‘graf met de handjes’ gezien vanaf de kant van Josephina’s graf (met sierlijk hekwerk
en kanten manchet…): bij uitstek een grafmonument met een verhaal. Foto Bartho Hendriksen

Foto boven: Het ‘graf met de handjes’ op de begraafplaats Nabij de Kapel in ‘t Zand in Roermond
(zie p. 19) vóór de restauratie in 2014. Al eerder waren de zandstenen handjes vervangen door
handjes van keramiek; later zijn ook de bovenste wapenstenen vernieuwd. Foto Bert Pierik

In het eerste nummer van 2015 besprak Wim Cappers het boek Dood maar niet vergeten. Graven en grafkelders op ‘den Aje Kirkhaof’ in Roermond
van John Vaessen. Op het omslag staat een foto van het ‘graf met de handjes’: over een muur heen reiken Jacobus van Gorkum en Josephina
van Aefferden elkaar de hand, hij protestant, zij katholiek. Om hun verschil in geloof mochten deze echtelieden niet bij elkaar worden begraven.
Maar hun verstrengelde handen drukken uit dat zij tot in de dood met elkaar zijn verbonden. Het is een symbool dat meteen duidelijk maakt
waarvoor het staat.
Symbolen vormen een krachtig medium. Symboliek is zo oud als de mensheid. Belangrijke zaken worden al eeuwenlang uitgedrukt in beelden: de
koning was kenbaar aan zijn kroon, de ridder aan zijn wapen en tegenwoordig nog de burgemeester aan de ambtsketen. Een trouwring is voor
twee gelieven een onmiskenbaar symbool van hun huwelijk. Beeldtaal. Beelden vormen een veel sterker middel om iets uit te drukken dan taal.
In één oogopslag kunnen die complexe begrippen duidelijk maken zoals gezag. Op graven vertellen zij wat overledenen of nabestaanden belangrijk
vonden: de altijd groene klimop symboliseert de eeuwigheid, een gebroken zuil een voortijdig afgebroken leven, een vlinder de ziel die opstijgt.
Bij het ‘graf met de handjes’ is dat de verbondenheid. Ondanks het verschil in geloof was hier een elf jaar jongere Limburgse jonkvrouw met
een niet-adellijke Hollander getrouwd, die als officier moest werken omzijn brood te verdienen. Josephina ging bij haar huwelijk in 1842, gesloten
in Duitsland, meer dan één grens over. Daarom noemt Vaessen haar ook wel een feministe avant la lettre.
We komen op graven vaker het symbool van de verstrengelde handen tegen. Maar twee handen over een muur heen, zoals in Roermond, is slechts
van één andere plek bekend, in Dreux in Normandië. Daar ligt in de koninklijke grafkapel de katholieke prins Ferdinand van Frankrijk, terwijl
zijn protestantse vrouw, hertogin Hélène van Mecklenburg-Schwerin, in een ruimte ernaast ligt. Maar door een raam heen geven ook zij, liggend
op hun doodsbed, elkaar de hand. Ware liefde Het duiden van symbolen is niet altijd eenvoudig, maar het ‘graf met de
handjes’ spreekt mensen enorm aan. Waarom eigenlijk? Als ik dat aan John Vaessen vraag, die ook rondleider is op ‘den Aje Kirkhaof’, dan is zijn
antwoord: ‘Gemengde huwelijken werden, in Roermond en elders, tot ver na 1950 niet op prijs gesteld – zachtjes gezegd. Ik heb meermaals bij
rondleidingen gehoord dat deelnemers hetzelfde overkomen was: als katholieke jongen of meisje moesten zij de verkering met een protestantse
jongen of meisje op bevel van de ouders uitmaken. Soms vloeide er bij dit monument daadwerkelijk nog een traan, als de herinneringen aan die
traumatische beslissing hun te veel werden.’
Dat is het: de ‘handjes’ zijn een symbool van verbondenheid, maar dat het zulke herkenbare en sterke gevoelens weet op te roepen, dat is de kracht
ervan. Wij zoeken immers allemaal de ware liefde, die verschillen in status, geloof, leeftijd en politiek overwint.En liefst ook de dood.

In het begin van de vorige eeuw bewoonden diverse adellijke families voorname panden in of nabij de stad Roermond. Na hun overlijden werden ze vaak bijgezet of begraven in imposante grafkelders of onder markante monumenten op de algemene
stadsbegraafplaats ‘nabij Kapel in ’t Zand’, in de volksmond ‘den Aje Kirkhaof’. Het verschil in stand met de ‘gewone’ inwoners van de stad kwam mede daardoor duidelijk tot uitdrukking. Vanaf 1900 overwinterden kermisexploitanten uit binnen- en buitenland graag in Roermond met het doel herstellingen aan hun attracties en/of salonwagens te laten verrichten.

Roermond bezat immers, onder meer door de aanwezigheid van de werkplaatsen van de architect Pierre Cuypers, vakbekwame beeldhouwers, schilders en smeden, die graag gezien waren bij de kermisfamilies. Tussen deze families ontstonden goede vriendschappen; ze vormden een clan van kermisbaronnen en door onderlinge huwelijken, ’kermisadel’. Ook zij lieten in de stad tot de verbeelding sprekende panden bouwen en werden eveneens bijgezet in ruime grafkelders of in monumentale graven, die vaak minstens zo indrukwekkend waren als die van de gevestigde adel. Het was de Roermondse journalist Piet Tummers (1919-2005) die de twee groepen stedelingen op grond van deze overeenkomsten met elkaar vergeleek en het begrip ‘kermisadel’ introduceerde.

Over deze combinatie gaat de presentatie die verzorgd wordt door John Vaessen,PR/ Rondleider bij de stichting Oude Kerkhof.

Klinkende namen zullen de revue passeren zoals, Magnée de Horn, van Keverberg van Kessel, de Cerf de Fièze Fontaine, Géraud de Rochechouart, Van Aefferden, De Pollaert, De Negri Brunssum, Gansneb genaamd Tengnagel, Von Hompesch-Rürich, Michiels van Kessenich, Petit d’Oudenborgh en De Bieberstein Rogalla Zawadsky. Wat de zogenaam-de ‘kermisadel’ betreft wordt onder meer de aandacht gevestigd op families als Xhaflaire, Wolfs, Nizet, Vincken, Benner, van Bergen, Schulte en Kunkels.

De presentatie vindt plaats op dinsdag 26 maart van 14.00 uur tot 16.00 uur in MFC ’t Paradies’ te Roermond. De toegangsprijs bedraagt drie euro.

De lijkkoets met de overleden burggraaf Charles van Aefferden (1854-1922) op weg van kasteel Schöndeln via de Heinsbergerweg naar de algemene begraafplaats 'nabij Kapel in 't Zand', nu het Oude Kerkhof. (Bron: Vaessen, Dood, maar niet vergeten, 2011)

GRATIS RONDLEIDING ‘AJE KIRKHAOF’ ROERMOND

Op zondag 24 maart vindt de eerste door de Stichting Oude Kerkhof aangeboden gratis rondleiding in 2019 plaats over de uit 1785 stammende stadsbegraafplaats ‘Nabij Kapel in ’t Zand’, zoals de officiële benaming luidt. Voorafgaand aan deze wandeling is er om 13.00 uur een korte inleiding met fotopresentatie in zaal ‘Aad Remunj’, Herkenbosscherweg 10, schuin tegenover de begraafplaats. Gedurende de twee uur durende rondleiding zullen alle vijf geloofsgedeelten en daarmee markante laatste rustplaatsen en locaties van dit rijksmonument worden bezocht. Tijdens de rondleiding zijn onder meer de vier permanent tentoongestelde en gerestaureerde grafdozen in het voormalige lijkenhuisje te bezichtigen. Het totaal aantal graftrommels op de begraafplaats bedraagt nu tien stuks, hetgeen de helft is van het totaal aantal aanwezige grafdozen in Limburg. De duidelijke zichtbare indeling in religieuze gedeelten, de begraafklassen, het relatief grote aantal grafkelders (53!), het vele smeed-en gietijzer, de talrijke monumentale graven en de bijzondere flora maken ‘den Aje Kirkhaof’ bovendien een monumentale dodenakker van formaat. In een tijd waarin crematie nog geen rol van betekenis speelde en vrijwel elke Roermondenaar die overleed er werd begraven was de begraafplaats de ultieme uitdrukking van de sociale verhoudingen in de stad Roermond. Het is niet alleen een plek waar een enorme hoeveelheid genealogische informatie zichtbaar is, maar ook het tastbare overblijfsel van een verdwenen samenleving. Hier liggen in de meest letterlijke zin van het woord de Roermondenaren die tussen 1750 en 1950 de historie van de stad mede bepaald hebben. Daaronder bevinden zich niet alleen geestelijken, politici, leden van de rechterlijke macht, edelen, industriëlen en middenstanders, maar ook kunstenaars, medici, notarissen, architecten, stadsfiguren en kermisexploitanten. Vele graven herinneren bovendien aan de Tweede Wereldoorlog die vooral op het joodse gedeelte in het bijzonder gekenmerkt worden. Het is die dag onder meer mogelijk de crypte van de bisschoppenkapel te bezoeken, evenals andere grafkapellen die voor deze gelegenheid opengesteld zullen worden. Diverse grafkelders zijn te bezichtigen en in een er van is het toegestaan met een gids er in af te dalen. De rondleiding op 24 maart is de eerste in een reeks van vijf gratis rondleidingen in 2019, georganiseerd door de Stichting Oude Kerkhof. Uiteraard blijft het altijd mogelijk individueel een rondleiding te reserveren. Er zijn geen restricties betreffende de groepsgrootte.

Detail begraafplaats Oude Kerkhof (Foto Wim Bongaerts)

Traditiegetrouw vindt ieder jaar in april een herdenking, georganiseerd door de Bond van Wapenbroeders Afdeling Roermond en Venlo i.s.m. het Joint Force Commando Brunssum, op het Oude Kerkhof plaats ter nagedachtenis aan aldaar begraven oorlogsslachtoffers.

Van september 1944 tot maart 1945 was Roermond frontstad. Deze periode, maar ook wat er aan vooraf ging, is onderdeel van een lezing over gesneuvelde geallieerden, omgekomen verzetsstrijders en burgers en Duitse collaborateurs die hun laatste rustplaats kregen op het Oude Kerkhof, gepresenteerd door John Vaessen, auteur van het boek ‘Dood, maar niet vergeten’. Graven en grafkelders op ‘den Aje Kirkhaof’ in Roermond’.

De presentatie omvat onder meer de eerste schotenwisseling in Nederland van de Tweede Wereldoorlog op de Kapellerlaan, de eerste gesneuvelde Nederlandse militairen op 10 mei1940, graven van Britse en Canadese geallieerden, de verzetsstrijders Reulen en Frencken, de NSB’ers Hetterscheid en De Leeuw, het inzetten van Russische krijgsgevangenen door de bezetter, de joden vervolging in Roermond en de bombardementen. Het gedeelte ná de pauze zal gewijd zijn aan de executies in het Elmpterwald, de voettocht van bijna 3000 Roermondse mannen naar Duitsland en de rol daarbij van Abschnitts Kommandant der Fallschirmjäger majoor Ulrich Matthaeas, de evacuaties naar Noord-Nederland, door oorlogsgeweld omgekomen Roermondenaren (o.a. Stroucken, Lutgens, Vlek, Sliepen en Fonteijn), opgraving en herbegrafenis van Roermondse oorlogsslachtoffers, de bevrijding van Roermond op 1 maart 1945 én burgers die ná de oorlog omkwamen ten gevolge van achtergebleven onontplofte munitie zoals onder andere Koenen en Uiterwijk.

Tijdens de lezing zullen onder meer zelden vertoonde foto’s uit die periode uit het archief van de in 2017 overleden Annie Ramakers-Dahmen (destijds voorzitter Stichting jaarlijkse Herdenking Gevallenen 1940-1945 Roermond) te zien zijn.

De lezing vindt plaats op vrijdag 25 januari aanstaande om 19.00 uur in het Generaal Spoor Paviljoen in het Nationaal Herdenkingspark Roermond. De toegang is gratis.

Eind 2019 verschijnt de derde uitgebreide druk van het boek 'Dood, maar niet vergeten', graven en grafkelders op 'den Aje Kirkhaof' te Roermond, samengesteld door John Vaessen en uitgegeven door de Stichting Oude Kerkhof. Het oorspronkelijke boek zal uitgebreid worden met ruim honderd alfabetisch gerangschikte nieuwe grafbeschrijvingen.
Nieuws omtrent de presentatie van het boek zal te zijner tijd onder meer op deze site vermeld worden.

Op 16 oktober 2011 verscheen de éérste druk van het door de Stichting Oude Kerkhof uitgebrachte boek

De gehele oplage, bestaande uit 500 exemplaren met daarin opgenomen ruim 300 grafbeschrijvingen, bleek binnen zes weken te zijn uitverkocht. Het zou voor de hand gelegen hebben op korte termijn een tweede druk te realiseren. Het bestuur van de stichting besloot dit echter in eerste instantie niet te doen omdat er, naar aanleiding van het verschijnen van het boek, bij meer nabestaanden van op de begraafplaats rustende familieleden, belangstelling was eveneens hun verhaal achter het graf door auteur John Vaessen te laten optekenen met het doel dit te laten opnemen in een nieuwe druk. Om die reden werd er uiteindelijk op 16 januari 2015 door de Stichting Oude Kerkhof, nu in een oplage van 1134 exemplaren, een fors uitgebreide tweede druk uitgebracht die het totale aantal grafbeschrijvingen op ruim 500 bracht. 26 November 2018, bijna vier jaar ná de presentatie van het boek, heeft de Stichting Oude Kerkhof géén exemplaren meer op voorraad.